Στο βαγόνι του Lynx Blue Line στο Σάρλοτ της Βόρειας Καρολίνας, μια στιγμή βίας φανέρωσε την πιο σκοτεινή πλευρά της αδιαφορίας των ανθρώπων. Η Iryna Zarutska, 23χρονη Ουκρανή πρόσφυγας, έπεσε θύμα εν ψυχρώ δολοφονίας, ενώ οι επιβάτες γύρω της παρέμεναν παγωμένοι, αδυνατώντας ή διστάζοντας να επέμβουν ή να καλέσουν βοήθεια εγκαίρως. Η τραγωδία αυτή δεν συγκλονίζει μόνο για τη βία της πράξης, αλλά και για τη σιωπή του πλήθους που τη συνόδευσε.
Κι όμως, αυτή η αδράνεια δεν είναι κάτι καινούριο ούτε μοναδικό. Η κοινωνία έχει ξαναδεί τέτοια φαινόμενα, όπου η παρουσία πολλών ανθρώπων δεν οδηγεί απαραίτητα σε δράση. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι η Kitty Genovese, η δολοφονία της οποίας το 1964 στη Νέα Υόρκη έγινε παγκόσμιο σύμβολο του τι ονομάζουμε σήμερα φαινόμενο Genovese ή bystander effect. Το περιστατικό αυτό συνέβαλε, μάλιστα, στη δημιουργία του αριθμού 911 για την άμεση κλήση βοήθειας στις ΗΠΑ, προσπαθώντας να μειωθεί η καθυστέρηση στην παρέμβαση των μαρτύρων.
Τι είναι το σύνδρομο Genovese ή "επίδραση του παρευρισκομένου"
Το σύνδρομο Genovese είναι ένα φαινόμενο της κοινωνικής ψυχολογίας όπου τα άτομα σε μια ομάδα, όταν γίνονται μάρτυρες της δυσφορίας ή της ανάγκης ενός άλλου, διστάζουν ή αρνούνται να δράσουν, περιμένοντας ότι κάποιος άλλος θα το κάνει αντί για εκείνους.
Πώς λειτουργεί
- Ανακατανομή της ευθύνης: Όταν υπάρχουν πολλοί παρόντες, κανείς δεν νιώθει πλήρη ευθύνη να επέμβει, πιστεύοντας ότι η ευθύνη μοιράζεται.
- Αναβολή και αβεβαιότητα: Οι άνθρωποι μπορεί να καθυστερήσουν να δράσουν επειδή περιμένουν να δράσει κάποιος άλλος ή επειδή δεν είναι σίγουροι για την κατάσταση ή τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να προσφέρουν βοήθεια.
- Κοινωνικός έλεγχος: Η αδράνεια των άλλων ενισχύει τη δική μας αδράνεια, καθώς σκεφτόμαστε ότι αν κανείς δεν αντιδρά, ίσως η κατάσταση να μην είναι τόσο σοβαρή ή ίσως δεν χρειάζεται να επέμβουμε.
Η ιστορία της Kitty Genovese
Το σύνδρομο ονομάστηκε έτσι λόγω της δολοφονίας της Kitty Genovese το 1964. Η Genovese, 28 ετών, επέστρεφε στο διαμέρισμά της στο Kew Gardens, στο Queens, μετά τη νυχτερινή βάρδιά της σε μπαρ. Στις 3:15 π.μ. της 13ης Μαρτίου, ο Winston Moseley, 29 ετών, την παρακολούθησε, την επιτέθηκε, τη βίασε και τη σκότωσε.
Αρχικά, αναφέρθηκε ότι 38 γείτονες άκουσαν ή είδαν την επίθεση και δεν αντέδρασαν. Ωστόσο, μεταγενέστερες έρευνες έδειξαν ότι πολλοί ισχυρισμοί ήταν ανακριβείς. Σύμφωνα με την έρευνα και τα αρχεία της αστυνομίας, ο Moseley επιτέθηκε δύο φορές σε διαφορετικές τοποθεσίες του συγκροτήματος διαμερισμάτων. Κανείς δεν είδε ολόκληρη τη σειρά των γεγονότων. Μόνο περίπου δώδεκα άτομα άκουσαν ή είδαν τμήματα της επίθεσης, ενώ πολλοί νόμιζαν ότι επρόκειτο για διαπληκτισμό ζευγαριού ή για μεθυσμένους. Μόνο δύο άτομα τελικά κάλεσαν την αστυνομία, ενώ μια γειτόνισσα, η Sophia Farrar, βγήκε από το διαμέρισμά της και κρατούσε την Genovese μέχρι να φτάσει το ασθενοφόρο. Η Genovese πέθανε καθ’ οδόν προς το νοσοκομείο.
Παρά τις ανακρίβειες της αρχικής δημοσιογραφικής κάλυψης, η ιστορία έγινε σύμβολο της αδράνειας των μαρτύρων και εισήχθη σε όλα τα εγχειρίδια κοινωνικής ψυχολογίας. Ο ίδιος ο Moseley φέρεται να είπε στους ανακριτές: "Ήξερα ότι δεν θα έκαναν τίποτα, οι άνθρωποι ποτέ δεν κάνουν".
Το πείραμα που αποκάλυψε τη διάχυση ευθύνης
Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι John Darley και Bibb Latané τη δεκαετία του 1960 έκαναν πειράματα για να καταλάβουν γιατί οι άνθρωποι μερικές φορές δεν βοηθούν σε έκτακτες καταστάσεις. Στο πιο γνωστό τους πείραμα, οι συμμετέχοντες νόμιζαν ότι μιλούσαν με άλλους ανθρώπους που βρίσκονταν σε διαφορετικά δωμάτια μέσω ενός συστήματος εσωτερικής επικοινωνίας (intercom). Όταν οι συμμετέχοντες πίστευαν ότι ήταν μόνοι τους, το 85% βοήθησε άμεσα όταν κάποιος δήθεν είχε ανάγκη. Όταν όμως νόμιζαν ότι υπήρχαν κι άλλοι μάρτυρες, μόνο το 31% επενέβη. Το πείραμα έδειξε ξεκάθαρα ότι όσο περισσότεροι μάρτυρες υπάρχουν, τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα να βοηθήσει κάποιος, επειδή οι άνθρωποι νιώθουν ότι η ευθύνη μοιράζεται.
Η περίπτωση της Iryna Zarutska
Η δολοφονία της Iryna Zarutska είναι ένα σύγχρονο, τραγικό παράδειγμα αυτού του φαινομένου. Ο δράστης, 34χρονος με ιστορικό ψυχικής ασθένειας, επιτέθηκε ξαφνικά, και οι επιβάτες του τρένου δεν αντέδρασαν. Παρά την ύπαρξη μαρτύρων και την παρουσία κάμερας ασφαλείας, οι άνθρωποι δεν επενέβησαν ή κάλεσαν βοήθεια εγκαίρως, δείχνοντας πόσο δυνατή μπορεί να είναι η δυναμική της διάχυσης ευθύνης στην πράξη.
Οι ψυχολόγοι εξηγούν ότι η αδράνεια σε τέτοιες περιπτώσεις δεν οφείλεται σε κακία, αλλά σε ψυχολογικά και κοινωνικά μοτίβα: φόβος, αβεβαιότητα, και η λανθασμένη πεποίθηση ότι κάποιος άλλος θα δράσει.
Κάθε ένας από εμάς μετράει
Όσο η κοινωνία συνεχίζει να αγνοεί αυτά τα μοτίβα, τραγωδίες σαν της Iryna Zarutska δεν θα σταματήσουν να συμβαίνουν. Η τραγική αυτή υπόθεση μάς υπενθυμίζει ότι η αδράνεια ενός πλήθους μπορεί να κοστίσει ζωές, όπως συνέβη και με την Kitty Genovese, και ότι κάθε ένας από εμάς έχει τη δύναμη να σταθεί απέναντι στη βία και την αδικία. Θα περιμένουμε σιωπηλά, ή θα δράσουμε;
Κοιτάς το κινητό σου αντί να μιλήσεις με τους γύρω σου; Μήπως κάνεις... Phubbing;