Αν έχεις παιδί στο σπίτι, το TikTok και τα Reels μάλλον είναι ήδη κομμάτι της καθημερινότητάς του. Λίγο πριν κοιμηθεί, στο διάλειμμα του σχολείου, στο πίσω κάθισμα του αυτοκινήτου, το "ένα βιντεάκι ακόμα" έχει γίνει σχεδόν αυτόματο αντανακλαστικό. Σε άρθρο της στο The Conversation, η ερευνήτρια Katherine Easton περιγράφει πώς τα σύντομα βίντεο (TikTok, Instagram Reels, YouTube Shorts, Douyin) δεν είναι πια μόνο ένας τρόπος να περάσει η ώρα, αλλά ένα συνεχές ψηφιακό "φόντο" στη ζωή των παιδιών, επηρεάζοντας τον τρόπο που χαλαρώνουν, επικοινωνούν και χτίζουν άποψη για τον κόσμο. Πόσο ασφαλές είναι τελικά όλο αυτό για τον παιδικό εγκέφαλο;
Τρως για τα... likes; Το φαινόμενο performative eating και οι κίνδυνοι του
Τι είναι τα short videos και γιατί τραβάνε τόσο τα παιδιά;
Τα short-form videos είναι βίντεο μικρής διάρκειας, συνήθως 15–90 δευτερόλεπτα. Δεν είναι απλά… σύντομα. Είναι σχεδιασμένα να είναι:
- γρήγορα
- έντονα
- διαδοχικά, χωρίς σταματημό (infinite scroll)
- πολύ προσωποποιημένα: η εφαρμογή "μαθαίνει" τι αρέσει στο παιδί και του σερβίρει περισσότερο από αυτό.
Για πολλά παιδιά, ειδικά προεφήβους:
- αυτά τα βίντεο βοηθούν να βρουν στιλ, ενδιαφέροντα, κοινότητες,
- να νιώσουν ότι "ανήκουν" κάπου,
- να κρατήσουν επαφή με φίλους.
Για άλλα όμως:
- μειώνουν τον ύπνο,
- πιέζουν τα όρια,
- γεμίζουν κάθε κενή στιγμή με θόρυβο, αφήνοντας ελάχιστο χώρο για ησυχία ή ουσιαστική επαφή με τους γύρω τους.
Πώς "χακάρουν" την προσοχή του παιδιού σου
Ο εγκέφαλος, και ειδικά ο παιδικός, λατρεύει την καινοτομία. Κάθε φορά που υπάρχει κάτι καινούργιο, απρόβλεπτο, διαφορετικό, ενεργοποιείται το σύστημα ανταμοιβής. Τα short videos πατάνε ακριβώς εκεί:
- κάθε swipe = νέο ερέθισμα
- νέο αστείο, νέο σοκ, νέο trend
- ο εγκέφαλος παίρνει μια μικρή "δόση" ικανοποίησης.
Επειδή η ροή:
- δεν σταματά σχεδόν ποτέ,
- δεν υπάρχουν φυσικά διαλείμματα (τίτλοι, χρόνος για σκέψη, κλείσιμο οθόνης),
- η προσοχή δεν προλαβαίνει να "ανασάνει".
Σύμφωνα με ανάλυση του 2023 πάνω σε 71 μελέτες και σχεδόν 100.000 άτομα, η έντονη χρήση short-form βίντεο συνδέεται με μειωμένο έλεγχο παρορμήσεων και μικρότερη διάρκεια συγκέντρωσης.
Με απλά λόγια, όσο περισσότερο συνηθίζει ο εγκέφαλος στο "κάθε δευτερόλεπτο κάτι καινούργιο", τόσο πιο δύσκολο γίνεται για το παιδί:
- να καθίσει με ένα βιβλίο,
- να παρακολουθήσει ένα μάθημα,
- να ολοκληρώσει μια βαρετή αλλά απαραίτητη εργασία.
Δεν μιλάμε μόνο για "πολλές ώρες οθόνης". Η Katherine Easton τονίζει ότι το πρόβλημα είναι κυρίως το μοτίβο: όταν το σκρολάρισμα γίνεται ψυχαναγκαστικό και δύσκολο να διακοπεί.
Ο ύπνος που "κλέβει" το TikTok
Ένα από τα πιο ξεκάθαρα σημεία που βλέπουμε την επίδραση των short videos είναι ο ύπνος.
Το φως της οθόνης
Το έντονο φως, ειδικά το βράδυ, καθυστερεί την έκκριση μελατονίνης, της ορμόνης που βοηθά τον οργανισμό να μπει σε "mode ύπνου". Έτσι, το παιδί δυσκολεύεται να αποκοιμηθεί.
Τα συναισθηματικά ανεβοκατεβάσματα
Σε λίγα λεπτά μπορεί να δει:
- ένα αστείο βίντεο,
- ένα σοκαριστικό περιστατικό,
- μία δραματική εξομολόγηση.
Αυτό το συναισθηματικό roller coaster κρατά τον εγκέφαλο σε συναγερμό, αντί για χαλάρωση. Μια πρόσφατη μελέτη που αναφέρεται στο άρθρο έδειξε ότι για κάποιους εφήβους η υπερβολική χρήση short-form video συνδέεται με χειρότερη ποιότητα ύπνου και αυξημένο κοινωνικό άγχος. Και όταν χαλάει ο ύπνος, επηρεάζονται:
- η διάθεση,
- η αντοχή στο στρες,
- η μνήμη,
- η σχολική απόδοση.
Εύκολα δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος: άγχος → περισσότερα βίντεο για να ξεχαστεί → λιγότερος ύπνος → περισσότερο άγχος.
Σύγκριση, αυτοεκτίμηση και άγχος
Πέρα από την προσοχή και τον ύπνο, υπάρχει και το κομμάτι της αυτοεικόνας. Η συνεχής ροή από "τέλεια" σώματα, τρομερά δημοφιλείς συνομηλίκους, υπερ-φίλτραρισμένες ζωές, μπορεί να κάνει ένα παιδί ή έφηβο να νιώθει ότι δεν είναι αρκετό. Η Easton σημειώνει ότι τα short videos, όπως και τα υπόλοιπα social media, μπορούν να ενισχύσουν την ανθυγιεινή σύγκριση:
- "Οι άλλοι έχουν περισσότερους φίλους",
- "Οι άλλοι είναι πιο όμορφοι",
- "Οι άλλοι πετυχαίνουν τα πάντα".
Αυτό συνδέεται με χαμηλότερη αυτοεκτίμηση και περισσότερο άγχος και πίεση να "ανταγωνιστεί" αυτό που βλέπει στην οθόνη.
Γιατί τα μικρότερα παιδιά είναι πιο ευάλωτα
Οι περισσότερες έρευνες έχουν γίνει σε εφήβους. Όμως, όπως επισημαίνεται στο άρθρο, τα νεότερα παιδιά (δημοτικό, προ-εφηβεία) είναι ακόμη πιο ευάλωτα:
- έχουν λιγότερο ώριμο σύστημα αυτοελέγχου,
- πιο εύθραυστη αίσθηση ταυτότητας,
- λιγότερα "εργαλεία" για να φιλτράρουν αυτό που βλέπουν.
Και εδώ μπαίνουν άλλα δύο μεγάλα θέματα:
1. Έκθεση σε ακατάλληλο περιεχόμενο… χωρίς προειδοποίηση
Επειδή τα βίντεο εμφανίζονται αυτόματα, παίζουν το ένα μετά το άλλο, ένα παιδί μπορεί, μέσα σε ένα μόνο swipe, να βρεθεί μπροστά σε βίαιο περιεχόμενο, επικίνδυνες "προκλήσεις", σεξουαλικά ή πολύ σκληρά βίντεο για την ηλικία του. Και όχι απλώς τα βλέπει, αλλά τα βλέπει χωρίς πλαίσιο, χωρίς εξήγηση, χωρίς χρόνο προετοιμασίας, χωρίς τη δυνατότητα να "αποτραβηχτεί" πριν εκτεθεί.
2. Ο αλγόριθμος που "φουσκώνει" το λάθος περιεχόμενο
Τα συστήματα συστάσεων μαθαίνουν από το τι βλέπει το παιδί, σε ποια βίντεο μένει λίγο παραπάνω, τι ξαναβλέπει. Αν σταθεί λίγα δευτερόλεπτα σε κάτι πιο "σοκαριστικό" ή περίεργο η πλατφόρμα το καταλαβαίνει ως ενδιαφέρον, και αρχίζει να του σερβίρει περισσότερα παρόμοια. Έτσι, κάτι που δεν έψαξε ποτέ συνειδητά, μπορεί να γίνει μέρος της καθημερινής "δίαιτας" περιεχομένου του.
Ποια παιδιά κινδυνεύουν περισσότερο;
Δεν επηρεάζονται όλα τα παιδιά με τον ίδιο τρόπο. Οι ειδικοί αναφέρουν ότι πιο ευάλωτα φαίνονται παιδιά με άγχος, παιδιά με δυσκολίες προσοχής, παιδιά με συναισθηματικές μεταπτώσεις (εύκολα ξεσπάσματα, έντονα πάνω–κάτω στη διάθεση). Κάποιες έρευνες δείχνουν και μια "κυκλική" σχέση με τη ΔΕΠΥ (ADHD):
- τα παιδιά με ΔΕΠΥ έλκονται ιδιαίτερα από το γρήγορο, έντονο περιεχόμενο,
- αλλά η υπερβολική έκθεση σε αυτό μπορεί να επιδεινώνει τα συμπτώματα που κάνουν τον αυτοέλεγχο πιο δύσκολο.
Παιδιά που βιώνουν bullying, οικογενειακό στρες, ασταθές περιβάλλον, ήδη κακό ύπνο, μπορεί να χρησιμοποιούν το νυχτερινό σκρολάρισμα σαν "καταφύγιο" από δύσκολα συναισθήματα – κάτι που, δυστυχώς, συχνά χειροτερεύει τον κύκλο άγχους – ύπνου.
Όταν κάθε κενό γεμίζει με ένα βίντεο
Η παιδική ηλικία δεν είναι μόνο διάβασμα και δραστηριότητες. Είναι και βαρεμάρα, ονειροπόληση, παιχνίδι που το εφευρίσκει μόνο του το παιδί, κουβέντα στην κουζίνα, ήσυχος χρόνος με τις σκέψεις του. Όπως τονίζει το άρθρο, η παιδική ηλικία είναι κρίσιμη περίοδος για να μάθει ένα παιδί να χτίζει σχέσεις, να αντέχει λίγο τη βαρεμάρα, να διαχειρίζεται δυσάρεστα συναισθήματα.
Όταν κάθε στιγμή που θα μπορούσε να είναι "σιωπή" γεμίζει με γρήγορα βίντεο μειώνονται οι ευκαιρίες για daydreaming, για αυθόρμητο παιχνίδι, για απλή επαφή με την οικογένεια, για εσωτερική συγκέντρωση. Με τον καιρό, οι δεξιότητες αυτές αδυνατίζουν – όχι επειδή το παιδί έχει "κάτι λάθος", αλλά επειδή δεν τις εξασκεί πια.
Τι να κάνεις πρακτικά;
Η Easton προτείνει μερικές πολύ γειωμένες λύσεις για το σπίτι:
1. Ανοιχτή συζήτηση, όχι κήρυγμα: Δες μαζί με το παιδί κάποια βίντεο. Ρώτα: "Τι σου αρέσει σε αυτό;", "Πώς σε κάνει να νιώθεις;". Εξήγησε ότι οι πλατφόρμες είναι σχεδιασμένες για να κρατούν τον χρήστη όσο γίνεται περισσότερο μέσα. Στόχος δεν είναι να τρομάξεις το παιδί, αλλά να το βοηθήσεις να γίνει συνειδητός χρήστης.
2. Οικογενειακοί κανόνες για τις συσκευές:
- Όχι κινητά/τάμπλετ στο υπνοδωμάτιο τη νύχτα.
- Μια κοινή "ώρα κλεισίματος οθονών" για όλους στο σπίτι.
- Φόρτιση συσκευών σε κοινό χώρο (σαλόνι, κουζίνα).
3. Ενίσχυση του offline χρόνου: Αθλητισμός, χόμπι, τέχνη, μουσική, βόλτες, φίλοι από κοντά. Όσο πιο γεμάτη και ευχάριστη είναι η "πραγματική" ζωή, τόσο λιγότερο χρειάζεται το παιδί να κρύβεται πίσω από την οθόνη.
Υπάρχει και η φωτεινή πλευρά των short videos
Τα σύντομα βίντεο μπορούν να είναι δημιουργικά, αστεία, παρηγορητικά, τρόπος έκφρασης και σύνδεσης. Με: στήριξη στο σπίτι, υπεύθυνες πολιτικές στα σχολεία και στις πλατφόρμες και καλύτερο σχεδιασμό από τις ίδιες τις εφαρμογές, τα παιδιά μπορούν να απολαμβάνουν τα θετικά, χωρίς να θυσιάζουν: τον ύπνο, την προσοχή, την ψυχική τους ισορροπία, και τις ουσιαστικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας.
Quadrobics: Η νέα τρέλα του TikTok κάνει τους νέους να ανακαλύπτουν την… πρωτόγονη γυμναστική